پارادایم، اصطلاحی است که در فلسفه علم به کار گرفته می شود و مقصود از آن، اصولی است که بر بینش ما نسبت به چیزها و جهان حاکم است.
پارادایم، اصطلاحی است که در فلسفه علم به کار گرفته می شود و مقصود از آن، اصولی است که بر بینش ما نسبت به چیزها و جهان حاکم است. (ادگار مورن، درآمدی بر اندیشه پیچیده، ص 16) علاوه بر این معنای عام (منشاء اصول و مقررات)، معنای اخص آن «سرمشق» می باشد.(ر.ک: آلن اف، چالمرز، چیستی علم، ترجمه سعید زیبا کلام، نشر سمت، 1379، ص 109 پاورقی( این اصطلاح نخستین مرتبه توسط «توماس کوهن» در کتاب «ساختار انقلاب های علمی» به کار رفت و مدل جدیدی برای تبیین چگونگی رشد و توسعه علوم ارائه کرد؛ کوهن که در زمینه تاریخ علم تحقیق می نمود ، متوجه شد که تبیین های سنتی از علم، خواه استقراء گرا و خواه ابطال گرا، با شواهد تاریخی تطبیق نمی کند.
از این رو کوشید تا درباره علم نظریه ای طرح کند که با واقعیات تاریخی، آن گونه که او می بیند، توافق داشته باشد. ویژگی عمده نظریه وی تأکیدی است که بر ممیزه انقلابی پیشرفت های علمی دارد به طوری که موافق آن، انقلاب متضمن طرد و رد یک ساختار نظری و جایگزینی آن با ساختار ناسازگار دیگری است. ویژگی دیگر این نظریه تأکید بر ممیزات جامعه شناختی جوامع علمی می باشد. تصویر کوهن از شیوه پیشرفت یک علم را می توان به وسیله نمودار بی پایان زیر خلاصه کرد: پیش علم —> علم عادی —> بحران —> انقلاب —> علم عادی جدید —> بحران جدید —> … فعالیت های پراکنده و گوناگونی که قبل از تشکیل و پی ریزی یک علم صورت می گیرد، نهایتا پس از اینکه به یک پارادایم مورد پذیرش جامعه ای علمی تبدیل شد، منظم و هدفدار می گردد. پارادایم مشتمل است بر مفروضات کلی نظری و قوانین و فنون کاربرد آنها که اعضای جامعه علمی خاصی آنها را پذیرفته و به کار می گیرند.
نظریه در لغت به معنای اندیشیدن و تحقیق آمده است که از تئوری یونانی گرفته شده است .
« نظریه مجموعه اى از سازه ها (مفاهیم)، تعاریف و گزاره هاى به هم مرتبط است که از طریق مشخص ساختن روابط بین متغیرها، با هدف تبیین و پیش بینى پدیده ها، دید نظام یافته اى از پدیده ها ارائه مى کند».( فرد،ان.کرلینجر،مبانى پژوهش در علوم رفتارى،ترجمه حسن پاشاشریفى وجعفرحقیقى زند، تهران،آواى نو،1377،ص 29 ) . به عبارت دیگر ، نظریه عبارتست از مجموعه ای از مفاهیم که به نحو منطقی تنظیم شده و به رابطه میان پدیده ها با یکدیگر می پردازد.
به تعبیر دیگر نظریه عبارست از مفهومی که زمینه های تشخیص و شناسایی میان پدیده ها را نسبت به یکدیگر فراهم می آورد. مثلا- میان اعتیاد و خودکشی رابطه وجود دارد. اثبات رابطه به معنای نظریه است و در مقابل رابطه اثبات نشده به معنای فرضیه است ، و پاسخی پیشنهادی به مساله و پرسش مورد بررسی است که در صورت اثبات نام نظریه به خود می گیرد.
مکتب عبارت است از مجموعه هماهنگ متناسب بینش فلسفی ، عقائد مذهبی ، ارزش های اخلاقی و روش های عملی که در یک ارتباط علی و معلولی با هم یک پیکره متحد معنی دار و دارای جهتی را می سازد که زنده است و همه ی اندام های گوناگونش از یک خون تغذیه می کنند و با یک روح زنده اند .»